भारत देश हा एक कृषिप्रधान देश आहे. येथे ७०% लोकांच्या जीवनाचा आधार शेतीवर आहे. परंतु, आजच्या आधुनिक काळात पारंपरिक शेती जशी सुरू ठेवता येते, तसेच ती व्यवसाय म्हणूनही वाढवता येते. शेतीला व्यवसाय म्हणून पाहण्याचा दृषटिकोन, शेतीमधून अधिक उत्पन्न मिळवण्यासाठी, तंत्रज्ञानाचा वापर, आधुनिक पद्धती आणि व्यवस्थापनाचे महत्त्व असले पाहिजे.
कृषी व्यवसायाची संकल्पना, यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असलेली काही महत्त्वाची बाबी आणि शेतीचे विविध प्रकार याबद्दल सखोल विचार करूया. शेतीला व्यवसाय म्हणून कसा अवलंबता येईल हे समजून घेणं खूप महत्त्वाचं आहे.
१. शेती व्यवसायाची महत्त्वाची बाबी:
शेती व्यवसाय म्हणजे केवळ पिकांची लागवड आणि त्यांचे उत्पादन करण्यापेक्षा, त्याच्या पलीकडे अनेक गोष्टींना स्पर्श करणारा एक व्यापक क्षेत्र आहे. या क्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी पिकांची उत्पादन पद्धत, व्यवस्थापन कौशल्य, तंत्रज्ञानाचा वापर, बाजारपेठेची माहिती, विपणन धोरण आणि विक्री याबद्दल योग्य समज आवश्यक आहे. फक्त पिकांची लागवडच नाही, तर त्या पिकांची प्रक्रिया, त्यांचे विपणन आणि विक्री योग्य पद्धतीने केली जाऊ शकते का यावर आपली यशस्विता ठरते.
कृषी व्यवसायाची विविध अंगं:
शेती व्यवसायाच्या यशस्वीतेसाठी खालील काही प्रमुख घटकांचा समावेश होतो:
१.1. पिकांची उत्पादन पद्धत:
शेती व्यवसायासाठी योग्य पिकांची निवड आणि त्यांची उत्पादन पद्धत ठरवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या ठिकाणी तुम्ही कोणती पिके लावणार आहात, त्या पिकांची वाढ किती प्रमाणात अपेक्षित आहे आणि त्यासाठी कोणती तंत्रज्ञानाची आवश्यकता आहे हे ठरवणे आवश्यक आहे.
उदाहरणार्थ, काही पिकांसाठी जैविक शेती उपयुक्त ठरू शकते, तर काही पिकांसाठी पारंपरिक पद्धती किंवा आधुनिक यंत्रसामग्री आणि तंत्रज्ञान वापरणे आवश्यक आहे. पिकांची उत्पादन पद्धत ठरवताना हवामान, मातीचा प्रकार, जलसिंचनाची सुविधा आणि बाजारातील मागणी यांचा विचार करणे आवश्यक आहे.
१.2. जैविक शेती:
रासायनिक खतांचा आणि कीटकनाशकांचा वापर कमी करून, पर्यावरणास अनुकूल अशी जैविक शेती सुरू करण्याचा विचार करणं हे एक उत्तम व्यवसाय असू शकतो. जैविक शेतीत एकूणच उत्पादनासाठी नैतिक पद्धती वापरणे, पिकांचे गुणवत्तापूर्ण उत्पादन आणि पर्यावरणास हानिकारक नसलेले घटक वापरणे महत्वाचे आहे.
आजच्या काळात, जैविक उत्पादने या बाजारात उच्च मागणी असलेल्या उत्पादनांमध्ये गणली जातात. परिणामी, शेतकरी उच्च मूल्याची उत्पादने विकू शकतात आणि त्यातून अधिक नफा कमवू शकतात. त्यासाठी प्रमाणित जैविक उत्पादन मिळवण्यासाठी शेतकऱ्यांना संबंधित नियम आणि प्रमाणपत्रांचा पालन करावा लागतो.
१.3. जलद उत्पादन पद्धती:
जलसिंचन तंत्रज्ञानाचा वापर करून कमी वेळात अधिक उत्पादन घेणे हे शेती व्यवसायात एक महत्त्वाचे पाऊल ठरू शकते. पारंपरिक सिंचन पद्धतींमध्ये पाण्याचा अपव्यय होऊ शकतो, परंतु नवीन जलसिंचन तंत्रांचा वापर करून पाणी वाचवले जाऊ शकते आणि त्याच वेळी उत्पादनाची गुणवत्ता वाढवता येते.
उदाहरणार्थ, ड्रिप सिंचन पद्धती, वॉटर हार्वेस्टिंग यांसारखी जलसिंचन तंत्रे अधिक उत्पादनाची खात्री देतात आणि पाणी वाचवण्यास मदत करतात. या तंत्रांचा वापर करून शेतकरी केवळ कमी संसाधनांमध्ये जास्त उत्पादन मिळवू शकतात, यामुळे त्यांचा नफा वाढतो.
१.4. स्मार्ट फार्मिंग:
अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून शेतीला व्यवसायामध्ये रूपांतरित करण्याचा मार्ग ‘स्मार्ट फार्मिंग’ म्हणून ओळखला जातो. यामध्ये यांत्रिकीकरण, डेटा अ‍ॅनालिटिक्स, सेंसर्स, ड्रोन आणि रोबोटिक्स यांचा समावेश असतो. स्मार्ट फार्मिंग तंत्रज्ञानाचा वापर केल्याने उत्पादनावर अधिक नियंत्रण ठेवता येते आणि खर्च कमी केला जातो.
स्मार्ट फार्मिंगमुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांची नियमित ट्रॅकिंग, मल्चिंग, किडाणू नियंत्रण आणि इतर गोष्टी डेटा अ‍ॅनालिटिक्सच्या मदतीने अधिक कार्यक्षमतेने करता येतात. यामुळे उत्पन्नाची गुणवत्ता आणि प्रमाण दोन्ही वाढवता येतात. स्मार्ट उपकरणांच्या वापरामुळे शेतकरी कमी वेळात अधिक उत्पादन मिळवू शकतात आणि त्यांना वेळेवर निर्णय घेता येतात.
कृषी व्यवसायाचा यशस्वी परिणाम:
या सर्व पद्धती वापरून तुम्ही शेतीला व्यवसाय म्हणून यशस्वी करू शकता. त्यासाठी शेतकऱ्यांना तंत्रज्ञानाचा वापर, उत्पादनासाठी योग्य उपाययोजना, खर्चाचा विचार, बाजारपेठेची समज आणि मार्केटिंग याबद्दलचे ज्ञान आवश्यक आहे. योग्य योजना आणि व्यवस्थापनामुळे शेती व्यवसाय अत्यंत फायदेशीर ठरू शकतो.
शेतीला व्यवसाय म्हणून घेण्याचे फायदे अनेक आहेत. प्रत्येक शेतकऱ्याला त्यांच्या व्यवसायासाठी योग्य निवडक पिकांची, तंत्रज्ञानाचा वापर, जलसिंचनाची पद्धती, विपणनाच्या युक्त्या आणि बाजारपेठेची माहिती असणे आवश्यक आहे. योग्य मार्गदर्शन आणि यशस्वी व्यवस्थापनामुळे तुम्ही शेती व्यवसायात नक्कीच यश मिळवू शकता.
२. व्यवसाय म्हणून शेती करताना काय फायदे आहेत?
शेतीला व्यवसाय म्हणून पाहण्याचे अनेक फायदे आहेत. हे फायदे केवळ शेतकऱ्यांसाठीच नाही, तर त्याचा प्रभाव संपूर्ण समाजावर, अर्थव्यवस्थेवर आणि पर्यावरणावर देखील होतो. व्यवसाय म्हणून शेती करताना तुम्ही स्थिर उत्पन्न, रोजगार निर्मिती, आणि सामाजिक योगदान यांसारख्या मोठ्या फायद्यांचा अनुभव घेऊ शकता.
२.१. स्थिर उत्पन्न:
पारंपरिक शेतीत शेतकऱ्यांना उत्पन्नाच्या बाबतीत अनिश्चितता असू शकते. हवामानाच्या बदलामुळे, वर्षानुवर्षी पिकांची गुणवत्ता आणि यशस्विता बदलत असते. यामुळे शेतकऱ्यांना उत्पादनावर आधारित नफा मिळवणे कधीकधी कठीण होऊ शकते.
तथापि, व्यवसाय म्हणून शेती करताना, शेतकऱ्यांना एक स्थिर उत्पन्न मिळवता येऊ शकते. व्यवसायाच्या दृषटिकोनातून, शेतकऱ्यांनी व्यवस्थापन कौशल्यांचा वापर करून, पिकांची निवड, पिकांची विविधता आणि विपणनाचे चांगले नियोजन केले, तर उत्पन्नाची स्थिरता वाढवू शकते. उदाहरणार्थ, विविध प्रकारच्या फळांची लागवड किंवा अलीकडील हायब्रीड पिकांची निवड केल्याने, सध्याच्या बाजारपेठेत मागणी असलेल्या उत्पादनांची विपणन करण्याची संधी निर्माण होते. यामुळे तुम्हाला केवळ एकाच प्रकाराच्या पिकावर अवलंबून राहण्याची आवश्यकता नाही, आणि उत्पन्नाच्या बाबतीत एक प्रकारचा स्थिरतेचा अनुभव मिळू शकतो.
२.२. विक्री संधी वाढवणे:
व्यवसाय म्हणून शेती करतांना, तुम्ही केवळ स्थानिक बाजारपेठेसाठीच उत्पादन तयार करत नाहीत, तर तुम्ही मोठ्या बाजारपेठेसाठी देखील उत्पादन तयार करू शकता. आधुनिक तंत्रज्ञान आणि स्मार्ट फार्मिंगच्या मदतीने, तुमची उत्पादने उच्च गुणवत्तेची बनवता येतात आणि त्या उत्पादनांना अधिक मागणी मिळू शकते.
पिकांच्या मूल्यवर्धनावर काम करून तुम्ही विक्री संधी वाढवू शकता. उदाहरणार्थ, ताज्या भाज्या, फळांची प्रक्रिया केली तर त्यांची विक्री मूल्य वाढवता येते. जसे की, भाजीपाला, फळांचे जॅम, चटणी, ज्यूस इत्यादी विविध प्रकारच्या उत्पादने तयार करून, तुम्ही उत्पादनांचे मूल्य वाढवू शकता. तसेच, ऑनलाइन मार्केटिंग किंवा थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्याचे माध्यम वापरून तुम्ही उत्पादनाची विक्री वाढवू शकता. यामुळे एकाच पिकाच्या विक्रीवर अवलंबून न राहता, विविध उत्पादनांद्वारे अधिक फायदा मिळवता येतो.
२.३. रोजगार निर्मिती:
शेती व्यवसायाने केवळ शेतकऱ्यांना फायदा होत नाही, तर त्याच्या आसपासच्या समुदायात देखील रोजगार निर्मिती होते. व्यवसाय म्हणून शेती करतांना, त्याच्याशी संबंधित अनेक क्षेत्रांमध्ये लोकांना रोजगार मिळतो. उदाहरणार्थ, उत्पादन प्रक्रिया, शेतमालाची काढणी, शेतमाल विक्री, ट्रांसपोर्ट, कृषी यंत्रांची देखभाल इत्यादी अनेक क्षेत्रांमध्ये कामाच्या संधी निर्माण होतात.
तसेच, अधिक उत्पादकतेसाठी योग्य तंत्रज्ञान वापरण्यासाठी तज्ञांची आवश्यकता असते. अशा तंत्रज्ञ, कृषी सल्लागार, विक्री प्रतिनिधी, वितरण कर्मचारी यांना रोजगार मिळवू शकतो. यामुळे ग्रामीण भागात रोजगाराची संधी वाढते आणि स्थानिक अर्थव्यवस्था मजबूत होते.
२.४. सामाजिक योगदान:
शेती व्यवसायाने स्थानिक भागाच्या विकासाला चालना मिळते. शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारले जाते आणि त्यातून समाजाच्या सर्व स्तरांवर सकारात्मक परिणाम होतो. जेव्हा शेतकऱ्यांना अधिक नफा मिळतो, तेव्हा ते सामाजिक योजनांसाठी योगदान देऊ शकतात, स्थानिक शाळांना मदत करू शकतात, आणि इतर समाजोपयोगी उपक्रम सुरू करू शकतात.
शेती व्यवसायाचा एक महत्त्वाचा फायदा म्हणजे स्थानिक समुदायांचा समग्र विकास. शेतकऱ्यांच्या जीवनात सुधारणा झाल्यावर त्याचा थेट प्रभाव त्यांच्या कुटुंबावर आणि नंतर त्या संपूर्ण परिसरावर होतो. शेतकरी अधिक शिक्षित होऊ शकतात, त्यांच्या कुटुंबासाठी उत्तम आरोग्य सेवा घेऊ शकतात, आणि ग्रामीण भागात नैतिक व सांस्कृतिक मूल्यांची जोपासना करू शकतात.
व्यवसाय म्हणून शेती करतांना, शेतीसाठी लागणारी संसाधने स्थानिक पातळीवर उपलब्ध केली जातात. यामुळे स्थानिक कच्चा माल, उत्पादने, तसेच सेवांचे उत्पादन आणि वितरण वृद्धीला चालना मिळते. हे सर्व स्थानिक समुदायाची जीवनशैली सुधारण्यास मदत करते.
व्यवसाय म्हणून शेती करतांना शेतकऱ्यांना अनेक फायदे मिळू शकतात, आणि त्याचा फायदा केवळ शेतकऱ्यांपर्यंतच मर्यादित राहत नाही, तर संपूर्ण समाजाच्या सर्व स्तरांवर होतो. स्थिर उत्पन्न, विक्री संधींची वाढ, रोजगार निर्मिती आणि सामाजिक योगदान हे सर्व घटक शेती व्यवसायाच्या यशस्वितेचे मुख्य कारण आहेत. या फायद्यांचा उपयोग करून शेतकऱ्यांना त्यांचा व्यवसाय वृद्धिंगत करणे आणि त्याच बरोबर आपल्या समाजात सकारात्मक बदल घडवून आणणे शक्य होईल.
३. शेती व्यवसाय करण्यासाठी काही आवश्यक गोष्टी:
शेती व्यवसायामध्ये यश मिळवण्यासाठी काही महत्त्वाच्या गोष्टी आवश्यक आहेत. यशस्वी शेती व्यवसाय सुरू करण्यासाठी तंत्रज्ञान, बाजारपेठेचा अभ्यास, आर्थिक नियोजन आणि परिष्कृत व्यवस्थापन यांचा उपयोग करणे अत्यंत आवश्यक आहे. खाली या घटकांचा सुस्पष्ट तपशील दिला आहे:
अ. तंत्रज्ञानाचा वापर:
शेती व्यवसायामध्ये तंत्रज्ञानाचा वापर न करता उत्पादन वाढवणे आणि व्यवसायाचे स्वरूप बदलणे अत्यंत कठीण आहे. आजच्या युगात तंत्रज्ञानाचे महत्त्व अधिक वाढले आहे, आणि त्यामुळे शेती व्यवसाय अधिक कार्यक्षम आणि फायदेशीर बनला आहे.
स्मार्ट फार्मिंग: स्मार्ट फार्मिंगच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना पिकांचा अचूक मोजमाप, पाणी व्यवस्थापन, किडाणू नियंत्रण, आणि पिकांचे निरिक्षण करणारे उपकरण मिळतात. यामुळे शेतकऱ्यांना पिकांची प्रगती आणि त्यांच्या आरोग्याविषयी माहिती मिळते, ज्यामुळे त्यांना अधिक प्रभावी निर्णय घेता येतात.
ड्रोन: ड्रोनचा वापर पिकांचे निरीक्षण, जमीन नकाशा तयार करण्यासाठी, किडाणू आणि रोगांचे नियंत्रण यासाठी केला जातो. यामुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या क्षेत्रावर काम करतांना अधिक अचूकता आणि कमी वेळ लागतो.
सौरऊर्जा पंप: सौरऊर्जा पंप वापरणे हे पाणी व्यवस्थापनासाठी एक चांगला पर्याय आहे. शेतकऱ्यांना सौरऊर्जा पंपांच्या वापरामुळे साक्षात्कार होतो की, त्यांचा जलसिंचन खर्च कमी होतो आणि पर्यावरणावर अनुकूल परिणाम होतो.
यांत्रिकीकरण: शेतमालाची काढणी, मळणी आणि इतर कामे यांत्रिक पद्धतीने केली जात आहेत. यांत्रिकीकरणामुळे कामाचा वेग वाढतो आणि मनुष्यबळाची आवश्यकता कमी होते.
ब. बाजारपेठेचा अभ्यास:
शेती व्यवसाय यशस्वी होण्यासाठी बाजारपेठेचा चांगला अभ्यास करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. बाजारपेठेचा अभ्यास केल्याने शेतकऱ्यांना त्यांचे उत्पादन योग्य किमतीला विकण्याची संधी मिळते. खालील बाबींचा विचार करणे आवश्यक आहे:
पिकांची निवड: तुम्हाला कोणती पिके लावावीत हे ठरवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. बाजारपेठेतील मागणी आणि त्या पिकांची विक्री क्षमता यावर विचार करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, स्थानिक बाजारपेठेत अधिक मागणी असलेल्या भाज्या किंवा फळांची लागवड केल्याने विक्रीची सोय सोपी होईल.
मूल्यवर्धन: पिकांची किमतींवर लक्ष ठेवून, शेतकऱ्यांना मूल्यवर्धनाच्या संधी वापरणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, फळे किंवा भाज्या प्रक्रिया करून जॅम, ज्यूस किंवा जेली बनवून त्यांना अधिक किमतीला विकता येते.
विक्री पद्धती: उत्पादनांची विक्री करतांना योग्य पद्धती वापरणे महत्त्वाचे आहे. थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्याचे तंत्र, ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म्स, स्थानिक बाजारपेठा, कृषी सहकारी संस्था यांचा वापर करून विक्री प्रक्रिया अधिक कार्यक्षम बनवता येते.
क. आर्थिक नियोजन:
शेती व्यवसाय सुरू करतांना, भांडवलाची आवश्यकता असते. शेती व्यवसायाची सुरुवात आणि वाढ करण्यासाठी योग्य आर्थिक नियोजन आवश्यक आहे. शेतकऱ्यांना खालील गोष्टींचा विचार करावा लागतो:
भांडवलाची आवश्यकता: आधुनिक यंत्रसामग्री, उत्तम गुणवत्ता असलेली बियाणं, खतं, कीटकनाशकं आणि इतर साहित्य खरेदी करण्यासाठी भांडवलाची आवश्यकता पडते. शेतकऱ्यांनी भांडवलाचा पुरवठा कसा करायचा याचा विचार केला पाहिजे. कर्ज, अनुदान आणि सरकारी योजना यांचा वापर करून भांडवल मिळवता येऊ शकते.
कर्ज आणि अनुदान: भारत सरकार विविध योजना आणि कर्ज सुविधा पुरवते ज्याद्वारे शेतकऱ्यांना शेती व्यवसायासाठी आवश्यक वित्तीय सहाय्य मिळू शकते. शेतकऱ्यांनी या योजनांचा उपयोग करून शेती व्यवसायासाठी आवश्यक असलेली रक्कम मिळवणे महत्त्वाचे आहे.
आर्थिक अंदाज: व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी, खर्च आणि नफा याचे पूर्वानुमान करून ठेवणे आवश्यक आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना किती भांडवल लागेल, त्यांना कसा नफा मिळवता येईल आणि किती कालावधीत तो नफा साधता येईल हे ठरवता येते.
ड. व्यवस्थापन:
शेती व्यवसाय यशस्वी होण्यासाठी उत्कृष्ट व्यवस्थापन आवश्यक आहे. पिकांची निगा राखणे, उत्पादनाचे व्यवस्थापन, विक्री यांसारख्या बाबी व्यवस्थित नियोजन आणि नियंत्रणाखाली ठेवणे आवश्यक आहे.
पिकांचे व्यवस्थापन: पिकांची वेळोवेळी निगा राखणे, त्यांना आवश्यक पाणी, खतं आणि कीटकनाशकांची योग्य मात्रा देणे महत्त्वाचे आहे. यासाठी शेतकऱ्यांना पिकांच्या वाढीच्या सर्वांगीण तपशीलांची माहिती असणे आवश्यक आहे.
किडाणू-रोग नियंत्रण: पिकांना किडाणू आणि रोगांपासून वाचवण्यासाठी योग्य नियंत्रण प्रणाली विकसित करणे आवश्यक आहे. योग्य किटाणू नाशकांचा वापर करून उत्पादनाची गुणवत्ता कायम राखता येते.
विक्री व्यवस्थापन: शेतकऱ्यांना विक्री व्यवस्थापनासाठी योग्य रणनीती बनवणे आवश्यक आहे. पिकांच्या विक्रीची प्रक्रिया साधी आणि कार्यक्षम असावी, जेणेकरून शेतकऱ्यांना त्यांचा नफा जास्त मिळू शकेल.
गुणवत्तेवर लक्ष: शेती व्यवसायामध्ये उत्पादनांच्या गुणवत्तेवर लक्ष देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. उच्च गुणवत्ता असलेले उत्पादने बाजारात चांगली मागणी मिळवू शकतात.
४. शेती व्यवसायाच्या प्रकारांवर विचार:
शेती व्यवसायातील विविध प्रकार शेतकऱ्यांना आपल्या परिस्थिती, पर्यावरण, संसाधने आणि बाजारपेठेच्या मागणीचा विचार करून निवडता येऊ शकतात. शेती व्यवसायाच्या विविध प्रकारांमध्ये नवीन तंत्रज्ञान, बाजारपेठेतील ट्रेंड आणि शेतकऱ्यांच्या कौशल्याचा वापर करून अधिक नफा मिळवता येऊ शकतो. खाली काही प्रमुख शेती व्यवसायाच्या प्रकारांची चर्चा केली आहे:
अ. जैविक शेती:
जैविक शेती ही रासायनिक खतांचा आणि कीटकनाशकांचा वापर न करता शेती करण्याची पद्धत आहे. यामध्ये नैतिक तंत्रज्ञानांचा वापर केला जातो, ज्यामुळे पर्यावरणाची हानी टाळली जाते. जैविक शेतीमुळे मातीची सुपीकता टिकून राहते, पाणी राखीव राहते, आणि पिकांची गुणवत्ता सुधारते. याचा फायदा ग्राहकांना शुद्ध आणि सुरक्षित उत्पादने मिळवता येतात.
या पद्धतीचा वापर करतांना शेतकऱ्यांना खूप फायदा होऊ शकतो. जैविक पिके तयार करतांना, शेतकऱ्यांना बाजारात उच्च किमतीला विक्रीची संधी मिळते. ग्राहकांमध्ये जैविक उत्पादनांच्या मागणीत वाढ झाली आहे, विशेषतः शहरी भागात. यामुळे शेतकऱ्यांना अधिक नफा मिळवता येतो. तसेच, पर्यावरणावर कमी परिणाम होतो आणि शेतकऱ्यांना नैतिक उत्पादन देण्याची संधी मिळते.
ब. हायब्रीड पिके:
हायब्रीड पिके म्हणजे दोन किंवा अधिक विविध जातींचा संगम करून तयार केलेली पिके. हायब्रीड पिके अधिक उत्पादनक्षम असतात आणि कमी जागेत अधिक उत्पादन देतात. ही पिके पिकांच्या गुणवत्तेमध्ये सुधारणा करतात आणि अधिक टिकाऊ असतात.
हायब्रीड पिकांच्या वापरामुळे कमी पाणी वापरून अधिक उत्पादन घेता येते, जे जलसंसाधनांच्या बाबतीत फायदेशीर ठरते. याच पद्धतीत शेतकऱ्यांना जास्त नफा मिळवण्याची संधी असते, कारण हायब्रीड पिके बाजारात अधिक मागणी असलेल्या उत्पादनांमध्ये असतात. तसेच, या पिकांना कमी वेळात मळणी केली जाऊ शकते, जे शेतकऱ्यांना उत्पादनाची गती वाढवण्यास मदत करते.
क. मशरूम शेती:
मशरूम शेती हा एक वेगळा आणि फायदेशीर शेती व्यवसाय असू शकतो, जो कमी जागेत सुरू होऊ शकतो. मशरूमचे उत्पादन कमी भांडवलात सुरू करता येते, आणि यासाठी मोठ्या क्षेत्राची आवश्यकता नाही. मशरूमला अधिक बाजारपेठ आहे आणि ह्याचे उत्पादन करणे शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर ठरू शकते.
मशरूमच्या पिकाची मागणी उच्च आहे, विशेषतः शहरी भागात, कारण ते पौष्टिक आणि आरोग्यवर्धक असतात. मशरूम शेतीला थोड्या वेळात नफा मिळवता येऊ शकतो, कारण मशरूम अधिक जलद वाढणारी पिके असतात. मशरूम उत्पादनासाठी तापमान आणि आर्द्रता नियंत्रण आवश्यक असतात, जे काही तंत्रज्ञानाच्या मदतीने सोपे होऊ शकते.
ड. पिकांच्या प्रक्रियेवर आधारित उत्पादन:
शेतीमध्ये पिकांच्या प्रक्रियेचा वापर करून नवीन व्यवसाय संधी निर्माण होऊ शकतात. यामध्ये शेतकऱ्यांना पिकांचे मूल्यवर्धन करून जास्त नफा मिळवता येतो. काही उदाहरणे पुढीलप्रमाणे:
- तेल उत्पादन: पिकांच्या तेलासाठी प्रक्रिया केली जाऊ शकते. जसे की, सोयाबीन, सूर्यमुखी किंवा तिळाच्या तेलाचे उत्पादन.
- फळांची प्रक्रिया: फळांचा साठा आणि विक्री शक्य नसलेल्या परिस्थितीत, त्यांची प्रक्रिया करून जॅम, जेली, फळांचे रस किंवा सुकी फळे तयार केली जाऊ शकतात.
- फुलांची विक्री: विविध प्रकारची फुले पिकवून त्यांचा सजावटीसाठी आणि धार्मिक उपयोगासाठी विक्री केली जाऊ शकते. फुलांची प्रक्रिया, त्यांचे पैकिंग आणि विक्रीसाठी नवीन मार्ग शोधता येऊ शकतात.
यामुळे शेतकऱ्यांना पिकांच्या विक्रीसाठी नवीन मार्ग उघडतात, जे नफा वाढवण्यासाठी मदत करतात.
ई. कृषी पर्यटन:
कृषी पर्यटन हा एक नविन आणि नाविन्यपूर्ण व्यवसाय आहे, जो ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांसाठी एक उत्तम पर्याय ठरू शकतो. कृषी पर्यटनामध्ये, शेतकऱ्यांना पर्यटक शेतात जाऊन काम पाहू शकतात, नैसर्गिक उत्पादनांबद्दल शिकू शकतात आणि शेतीचा अनुभव घेऊ शकतात.
कृषी पर्यटन शेतकऱ्यांसाठी एक फायदेशीर व्यवसाय होऊ शकतो, कारण यात शेतातील उत्पादनाचे प्रेझेंटेशन, शेतकऱ्यांचे जीवन आणि अनुभव पर्यटकांना दाखवले जातात. यामुळे स्थानिक शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळू शकते. त्याचबरोबर, पर्यटकांना शेतकऱ्यांच्या मेहनतीचा आणि उत्पादनाचा अनुभव घेण्याची संधी मिळते. हा व्यवसाय शहरी आणि ग्रामीण भागात एकत्रितपणे फायद्याचा ठरू शकतो.
शेती व्यवसायात विविध प्रकार आहेत, आणि त्यातल्या प्रत्येकामध्ये एक वेगळ्या प्रकारच्या व्यवसाय संधीची शक्यता आहे. जैविक शेती, हायब्रीड पिके, मशरूम शेती, पिकांच्या प्रक्रियेवर आधारित उत्पादन, आणि कृषी पर्यटन हे सर्व व्यवसायांच्या प्रकारांमुळे शेतकऱ्यांना नवीन आणि अधिक फायदेशीर मार्ग मिळवता येतात. यामुळे शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारू शकते आणि ते त्यांच्या व्यवसायामध्ये नवीन संधी शोधू शकतात.
५. शेती व्यवसायासाठी सरकारी योजना:
भारत सरकार आणि राज्य सरकार विविध योजना राबवतात ज्यामुळे शेतकऱ्यांना शेती व्यवसायात सहाय्य मिळवता येते. या योजनांचा उद्देश शेतकऱ्यांना आर्थिक मदत, तंत्रज्ञान, कर्ज, अनुदान आणि इतर आवश्यक संसाधने पुरवणे आहे. खाली काही महत्त्वाच्या योजनांचा तपशील दिला आहे:
अ. प्रधानमंत्री किसान सम्मान निधी (PM-KISAN):
प्रधानमंत्री किसान सम्मान निधी (PM-KISAN) योजना ही शेतकऱ्यांसाठी एक अत्यंत महत्त्वाची योजना आहे. या योजनेअंतर्गत, सरकार प्रत्येक शेतकऱ्याला दरवर्षी ६,००० रुपये देत आहे. या रक्कमचा वापर शेतकऱ्यांना त्यांचे उत्पादन वाढविण्यासाठी, यंत्रसामग्री खरेदी करण्यासाठी किंवा त्यांच्या इतर आवश्यक खर्चासाठी केला जाऊ शकतो.
योजनेचा उद्देश शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात सुधारणा करणे आणि त्यांना आर्थिक मदत पुरवणे आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना त्वरित आर्थिक सहाय्य मिळते, विशेषतः छोटे आणि किमान शेतकरी यांना याचा लाभ होतो. या योजनेसाठी ऑनलाइन नोंदणी केली जाऊ शकते, जे शेतकऱ्यांसाठी सुविधाजनक ठरते.
ब. राष्ट्रीय कृषी विकास योजना (NADP):
राष्ट्रीय कृषी विकास योजना (NADP) सरकारद्वारे राबवली जाणारी एक महत्त्वाची योजना आहे, ज्यामध्ये कृषी क्षेत्राच्या सर्वांगीण विकासासाठी विविध प्रकारच्या प्रकल्पांसाठी सहाय्य दिले जाते. या योजनेच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना उत्पादनाच्या पद्धतीमध्ये सुधारणा करण्यासाठी, जलसिंचन पद्धती, आणि शेतमालाच्या विक्रीसाठी सहाय्य दिले जाते.
NADP च्या अंतर्गत, शेतकऱ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर, उच्च दर्जाची बियाणं, कीटकनाशकांची उपलब्धता आणि शेतकरी प्रशिक्षण कार्यक्रमांसाठी आर्थिक मदत दिली जाते. यामुळे शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ होऊ शकते आणि शेती व्यवसाय अधिक फायदेशीर बनू शकतो.
क. किवल एग्रीकल्चर क्रेडिट स्कीम (Kisan Credit Card – KCC):
किसान क्रेडिट कार्ड (KCC) योजना शेतकऱ्यांना कर्ज उपलब्ध करून देण्यासाठी सुरू करण्यात आलेली आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेतीसाठी आवश्यक असलेल्या भांडवलाचा पुरवठा सुलभपणे होऊ शकतो. या योजनेमध्ये, शेतकऱ्यांना कमी व्याज दरांवर कर्ज मिळवता येते, ज्याचा वापर शेतीच्या कामासाठी, सिंचनासाठी, यंत्रसामग्री खरेदीसाठी किंवा इतर आवश्यक खर्चासाठी केला जाऊ शकतो.
KCC योजनेचा मुख्य फायदा म्हणजे त्याच्या कर्ज वितरण प्रक्रियेत सोपी आणि जलद कार्यवाही असते. शेतकऱ्यांना त्यांच्या क्रेडिट कार्डच्या माध्यमातून कर्ज मिळते आणि ते शेतकऱ्यांच्या कार्यक्षमतेला वाव देतो.
ड. प्रधानमंत्री कृषी सिंचन योजना (PMKSY):
प्रधानमंत्री कृषी सिंचन योजना (PMKSY) योजनेअंतर्गत, सरकार शेतकऱ्यांना सिंचनासाठी मदत पुरवते. या योजनेचा उद्देश शेतकऱ्यांना जलसिंचनाच्या सुविधा पुरवणे, पाणी व्यवस्थापन सुधारणा करणे आणि सिंचन क्षेत्राच्या विस्तारास मदत करणे आहे.
योजना शेतकऱ्यांना सिंचनाच्या साधनांसाठी अनुदान देऊन त्यांना योग्य आणि जलसिंचन तंत्रांचा वापर करण्यास प्रोत्साहित करते. या योजनेमुळे शेतकऱ्यांना पाणी बचत, जलसिंचन तंत्रज्ञानाचा वापर आणि उत्पादन वाढविण्यात मदत होईल.
ई. कृषि उद्यमिता योजना (Agriculture Entrepreneurship Scheme):
कृषी उद्यमिता योजना हा शेतकऱ्यांसाठी एक उत्तम व्यवसायात्मक मार्ग आहे. या योजनेअंतर्गत शेतकऱ्यांना कृषी व्यवसायाच्या विविध क्षेत्रांमध्ये व्यवसाय सुरू करण्यासाठी अनुदान मिळते. यामध्ये शेतीवर आधारित व्यवसाय, कृषी प्रक्रिया, मांस आणि दुग्धव्यवसाय यासाठी सहाय्य दिले जाते.
कृषी उद्यमिता योजनेचा उद्देश शेतकऱ्यांना त्यांचे उत्पन्न वाढवण्यासाठी व्यवसाय सुरू करण्याची संधी देणे आहे. या योजनेअंतर्गत, शेतकऱ्यांना नवीन तंत्रज्ञान, भांडवल आणि प्रशिक्षण दिले जाते.
फ. राष्ट्रीय कृषी बीमा योजना (NAIS):
राष्ट्रीय कृषी बीमा योजना (NAIS) शेतकऱ्यांसाठी एक अत्यंत महत्त्वाची योजना आहे, जी शेतकऱ्यांना आपत्ती, हवामानाच्या बदलामुळे होणाऱ्या नुकसानीपासून संरक्षण करते. यामध्ये, शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांच्या बीमासाठी आर्थिक मदत मिळवता येते. या योजनेचा फायदा शेतकऱ्यांना आपत्तीच्या वेळी होणारी नुकसानभरपाई मिळवण्यासाठी होतो.
ग. प्रधानमंत्री कृषि संजीवनी योजना (PMKSJY):
प्रधानमंत्री कृषि संजीवनी योजना हे शेतकऱ्यांना अधिक कार्यक्षमतेने व आधुनिक पद्धतीने शेती करण्यासाठी एक महत्त्वाचे साधन आहे. यामध्ये शेतकऱ्यांना कृषी कर्जाच्या आधारावर नवीन तंत्रज्ञान, यंत्रसामग्री आणि उत्पादकतेच्या दृष्टीने सहाय्य मिळते.
भारत सरकार आणि राज्य सरकार विविध योजनांच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना शेती व्यवसायामध्ये मदत पुरवतात. या योजनांचा उपयोग करून शेतकऱ्यांना आर्थिक सहाय्य, कर्ज, अनुदान, आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करता येतो. हे शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारण्यास मदत करतात आणि शेती व्यवसाय अधिक फायदेशीर बनवतात.
६. शेती व्यवसायाचे आव्हाने:
शेती व्यवसाय सुरू करतांना शेतकऱ्यांना अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागतो. या आव्हानांमुळे त्यांच्या व्यवसायावर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो, परंतु योग्य नियोजन, तंत्रज्ञानाचा वापर आणि बाजारपेठेच्या अनुकूल परिस्थितीतून या समस्यांवर मात केली जाऊ शकते. खाली काही प्रमुख आव्हानांचा विचार केला आहे:
अ. नैसर्गिक आपत्ती:
नैसर्गिक आपत्तींमुळे शेतकऱ्यांचा व्यवसाय गंभीर संकटात पडू शकतो. पाऊस, दुष्काळ, गारपीट, वादळे, पूर या प्रकारच्या नैसर्गिक आपत्तींमुळे पीकांचे नुकसान होऊ शकते. शेतकऱ्यांच्या कामकाजावर किंवा उत्पादनावर मोठा परिणाम होतो, ज्यामुळे त्यांच्या उत्पन्नात घट होऊ शकते.
उदाहरणार्थ, अत्यधिक पाऊस किंवा गारपीटमुळे पीक खराब होऊ शकते, तर दुष्काळामुळे पाण्याची कमतरता होऊ शकते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना सिंचनासाठी समस्या निर्माण होतात. या प्रकारच्या आपत्तीची पूर्वकल्पना घेणे किंवा सरकारच्या कृषी बीमा योजनांचा वापर करणे शेतकऱ्यांसाठी उपयोगी ठरू शकते.
ब. बाजारातील अस्थिरता:
बाजारातील अस्थिरता शेतकऱ्यांसाठी एक महत्त्वाचे आव्हान आहे. शेतमालाच्या बाजारभावात वारंवार चढ-उतार होत असतात, आणि ते शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर मोठा प्रभाव टाकू शकतात. अनेक वेळा, शेतकऱ्यांना त्यांचे उत्पादन योग्य किंमतीवर विकणे कठीण होऊ शकते, कारण बाजारात किमती कमी होऊ शकतात.
हे अस्थिरता शेतकऱ्यांसाठी समस्यात्मक असते, विशेषतः त्या वेळी जेव्हा शेतकऱ्यांना मोठ्या प्रमाणावर कर्ज किंवा इतर खर्चांची भरपाई करावी लागते. उदाहरणार्थ, ऊस किंवा तांदळाचे उत्पादन योग्य किमतीवर विक्री होऊ शकत नाही आणि त्यामुळे शेतकऱ्यांना नुकसान सहन करावे लागते.
क. पर्यावरणीय समस्या:
पर्यावरणीय समस्यांमुळे शेती व्यवसायावर मोठा परिणाम होऊ शकतो. जलवायू बदलामुळे पिकांवर होणारा परिणाम एक चिंतेची बाब आहे. तापमान वाढ, पाऊस कमी होणे, अवेळी पाऊस, आणि हवामानातील अनिश्चितता यामुळे शेतकऱ्यांना उत्पादनाच्या गतीवर आणि गुणवत्तेवर परिणाम होतो.
उदाहरणार्थ, वाढते तापमान किंवा कमी पाऊस पिकांच्या वाढीला मर्यादा आणू शकतो. त्याचबरोबर, अनियंत्रित पर्यावरणीय बदलांमुळे मातीची सुपीकता कमी होऊ शकते, ज्यामुळे उत्पादन क्षमता घटते. जलस्रोतांची कमतरता, पाणी सिंचनाच्या समस्यांचा सामना करणाऱ्या शेतकऱ्यांसाठी एक मोठे आव्हान आहे.
ड. तंत्रज्ञानाची अनुपलब्धता:
शेती व्यवसायासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर अत्यंत महत्त्वाचा आहे. परंतु, अनेक शेतकऱ्यांना उच्च दर्जाचे तंत्रज्ञान वापरण्याची सोय नाही. यामध्ये, स्मार्ट फार्मिंग, जलसिंचनासाठी तंत्रज्ञान, ड्रोन वापरणे, यांत्रिकीकरण आणि अन्य आधुनिक उपायांचा समावेश होतो.
सार्वजनिक किंवा खाजगी संस्थांकडून प्रशिक्षणाची कमतरता, तंत्रज्ञानाचा उच्च खर्च आणि त्यासाठी आवश्यक असलेल्या संसाधनांचा अभाव हे शेतकऱ्यांसाठी आव्हान ठरू शकते.
ई. कर्जाचा ओझा:
शेती व्यवसायाच्या सुरूवातीला शेतकऱ्यांना आर्थिक गुंतवणूक करण्यासाठी कर्जाची आवश्यकता असते. कधी कधी शेतकऱ्यांना कर्ज मिळवणे कठीण होते किंवा त्यांना उच्च व्याज दर लागू होतात. यामुळे शेतकऱ्यांवर कर्जाचे ओझे वाढते आणि हे त्यांचे व्यवसाय चालवण्यासाठी एक मोठे आव्हान बनते.
याशिवाय, काही शेतकऱ्यांना सरकारी कर्ज योजना आणि अनुदान मिळवण्याची प्रक्रिया जटिल वाटू शकते. या कर्जाच्या ओझ्यामुळे शेतकऱ्यांना आर्थिकदृष्ट्या आणखी कठीण परिस्थितीला सामोरे जावे लागते.
फ. कामगारांची उपलब्धता:
शेती व्यवसायासाठी कामगारांची उपलब्धता ही एक मोठी समस्या बनू शकते. अनेक वेळा, ग्रामीण भागातील कामगारांचा अभाव, विशेषतः पिकांची काढणी आणि प्रक्रिया करण्यासाठी लागणारे शारीरिक श्रम कमी होतात. यामुळे शेतकऱ्यांना कामगारांच्या वापरावर अवलंबून राहावे लागते आणि याचे परिणाम म्हणून उत्पादनाच्या वेळापत्रकावर प्रभाव पडतो.
तसेच, कामगारांना योग्य वेतन न मिळाल्यास किंवा त्यांना वयस्कर झाल्यास, शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेतीला योग्यपद्धतीने हाताळणे अवघड होऊ शकते.
ग. शिक्षण आणि कौशल्याचा अभाव:
शेती व्यवसायात योग्य तंत्रज्ञान, व्यवस्थापन आणि उत्पादन पद्धतींच्या ज्ञानाची आवश्यकता आहे. परंतु अनेक शेतकऱ्यांना शेती विषयक अद्ययावत ज्ञान आणि तंत्रज्ञानाची माहिती नाही. त्यांना अद्ययावत शेती पद्धतींचा वापर करण्यासाठी आवश्यक प्रशिक्षण मिळवणे अवघड असते.
अशा शेतकऱ्यांसाठी तंत्रज्ञान आणि कृषी शास्त्राच्या नव्या पद्धतींचा अवलंब करण्यास एक मोठा अडथळा ठरतो.
शेती व्यवसाय सुरू करतांना शेतकऱ्यांसमोर काही मोठी आव्हाने येऊ शकतात. नैसर्गिक आपत्तींमुळे पिकांचे नुकसान, बाजारातील अस्थिरता, पर्यावरणीय समस्या, तंत्रज्ञानाचा अभाव, कर्जाचा ओझा, कामगारांची उपलब्धता आणि कौशल्याचा अभाव या सर्व समस्यांचा सामना शेतकऱ्यांना करावा लागतो. तरीही, योग्य नियोजन, प्रशासनाचे सहाय्य आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करून या आव्हानांवर मात केली जाऊ शकते.
ग्रामीण भागात स्वताचा स्टार्टअप कसा सुरु करावा आणि वाढवावा – संपूर्ण माहिती – आपला बिझनेस
७. शेती व्यवसाय सुरू करतांना काही टिप्स:
शेती व्यवसाय सुरू करतांना काही महत्त्वाच्या टिप्स लक्षात घेतल्यास तुम्ही यशस्वी होऊ शकता. योग्य नियोजन, तंत्रज्ञानाचा वापर आणि मार्केटचा अभ्यास या बाबी महत्वाच्या ठरतात. खाली काही टिप्स दिल्या आहेत:
अ. शेतीचे तंत्रज्ञान वापरा:
शेतीमध्ये आधुनिक यंत्रसामग्री आणि तंत्रज्ञानाचा वापर केला तर तुम्ही उत्पादन क्षमता आणि कार्यक्षमता दोन्ही वाढवू शकता. स्मार्ट फार्मिंग, ड्रोन तंत्रज्ञान, सौरऊर्जा पंप, जलसिंचन तंत्रज्ञान आणि यांत्रिकीकरण अशा विविध नव्या तंत्रज्ञानांचा वापर करून तुमचे उत्पादन वाढवता येईल. यामुळे कमी वेळेत अधिक उत्पादन होईल आणि खर्च कमी होईल.
उदाहरणार्थ, ड्रोनचा वापर करून शेतात पिकांची तपासणी केली जाऊ शकते. यांत्रिक पद्धतींमुळे हाताने काम करण्याची आवश्यकता कमी होते. हे सर्व शेतकऱ्यांसाठी खर्च कमी करण्यास आणि उत्पादन वेळेवर मिळवण्यास मदत करू शकते.
ब. जवळच्या बाजारपेठेशी संपर्क ठेवा:
शेती व्यवसायाच्या यशासाठी बाजारपेठेची माहिती आणि त्या बाजारात तुमच्या उत्पादनांची विक्री करणं अत्यंत महत्त्वाचं आहे. स्थानिक बाजारपेठेशी जवळचा संपर्क ठेवणं तुम्हाला तुमच्या उत्पादनाची योग्य किंमत मिळवण्यासाठी मदत करेल. तुमच्या शेतमालाची विक्री थेट ग्राहकांपर्यंत करण्यासाठी तुम्हाला मार्केटिंग रणनीती ठरवणं आवश्यक आहे.
सामान्यतः, शेतमालाच्या विक्रीसाठी तुम्ही स्थानिक बाजारपेठेसोबतच, ऑनलाइन विक्री प्लॅटफॉर्म किंवा थेट ग्राहकांशी संपर्क साधू शकता. यामुळे तुम्हाला किंमत नियंत्रणावर अधिक नियंत्रण मिळवता येईल आणि तुम्ही शेतकऱ्याच्या उत्पादनावर अधिक नफा कमवू शकता.
क. तयारी करा:
शेती व्यवसाय सुरू करतांना योग्य तयारी अत्यंत आवश्यक आहे. तुम्हाला लागवडीची योग्य योजना तयार करणे, पिकांचे व्यवस्थापन, उत्पादनांच्या गुणवत्तेवर लक्ष ठेवणे, आणि शेतमालाची विक्री याबद्दल योग्य निर्णय घेणं महत्त्वाचं आहे. तुम्ही सर्व बाबींची तयारी करून व्यवसाय सुरू केल्यास, दीर्घकालीन यश मिळवण्याची संधी जास्त आहे.
यासाठी तुम्हाला पिकांची लागवड आणि त्यांची पूर्ण माहिती मिळवून, बाजाराच्या मागणीला लक्षात ठेवून त्यानुसार योजना बनवायला पाहिजे. कोणती पिके अधिक फायद्याची ठरू शकतात हे शोधा आणि त्यावर आधारित तुमची शेती योजना ठरवा.
शेती व्यवसायाला एक आधुनिक दृष्टिकोनातून पाहणं आणि त्यावर योग्य नियोजन करणं अत्यंत आवश्यक आहे. योग्य तंत्रज्ञानाचा वापर, बाजारपेठेची माहिती, आणि शेती व्यवस्थापनाबद्दलची तयारी तुम्हाला नक्कीच यशस्वी बनवू शकते. शेतीला व्यवसाय म्हणून घेतल्यास तो केवळ शेतकऱ्यांसाठीच नाही, तर समाजासाठीही फायदेशीर ठरू शकतो. यासाठी खूप मेहनत, योग्य प्रशासन आणि मार्केटिंग रणनीती असणे महत्त्वाचं आहे. शेती व्यवसायाच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांचा जीवनमान सुधारणारी दिशा निश्चितपणे मिळवता येईल.
