फायदेशीर बांबू शेती कशी करावी : लागवड पद्धत आणि योग्य बांबूच्या जाती

Bambu farming in Marathi – बांबूची शेती म्हंटला तर आपल्याला असा वाटता कि बांबू लाऊन आपण असा किती पैसा कमवू शकतो, पण शेतकरी मित्रांनो काही शेतकरी मित्र बांबूची शेती करून लाखोंची कमाई करत आहेत. चला तर या लेखात आपण बांबू शेती बद्दल तुम्हाला पडलेल्या सगळ्या प्रश्नाची उत्तरे पाहूयात.

१. बांबू वनस्पतीचा इतिहास (The history of bamboo plants)

बांबू ही वनस्पती पृथ्वीवरील सर्वात जुन्या वनस्पतींपैकी एक मानली जाते. तिचा इतिहास लाखो वर्षांपूर्वीचा आहे आणि ती विविध संस्कृतींमध्ये महत्त्वपूर्ण स्थान बाळगून आहे. बांबूला “गरीबांचा सोने” (Green Gold) असे म्हटले जाते, कारण तिच्या बहुपयोगी स्वभावामुळे ती मानवी जीवनाशी घट्ट जोडलेली आहे.

आदिम काळातील बांबूचा उगम

1. लाखो वर्षांपूर्वीचा इतिहास:
   • संशोधनानुसार बांबूची उत्पत्ती सुमारे ३०-५० दशलक्ष वर्षांपूर्वी झाली आहे.
   • तिचे मूळ उष्ण कटिबंधीय प्रदेशात मानले जाते, विशेषतः दक्षिण-आशिया, दक्षिण-पूर्व आशिया, आणि अफ्रिकेतील काही भागांमध्ये.
2. नैसर्गिक विस्तार:
   • बांबूचे रोप उष्ण हवामान, पावसाळी जंगल, आणि दमट प्रदेशांत सहज विस्तारले.
   • जमिनीची धूप थांबवण्यासाठी आणि पर्यावरणाचे संवर्धन करण्यासाठी बांबूने महत्त्वाची भूमिका बजावली.

प्राचीन संस्कृतींमधील बांबूचा उपयोग

1. आशियामध्ये बांबूचे महत्त्व:
   • चीन, भारत, जपान, आणि थायलंड या देशांमध्ये बांबूचा उपयोग प्राचीन काळापासून होतो.
   • चीनमध्ये बांबूचा वापर लेखनासाठी (बांबूच्या पट्ट्या) आणि शिल्पकलेत केला जात असे.
2. भारतीय परंपरा:
   • भारतात बांबूला धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व आहे.
   • बांबूचा वापर झोपड्या, संगीत वाद्ये (उदा. बासरी), हस्तकला, आणि दैनंदिन वस्तूंमध्ये केला जात असे.
3. जंगल वाचवणारी वनस्पती:
   • जंगलातील आदिवासी लोकांसाठी बांबू अन्न, निवारा, आणि इंधनाचा मुख्य स्त्रोत होता.

आधुनिक इतिहास

1. औद्योगिक युगातील महत्त्व:
   • १८व्या आणि १९व्या शतकांत बांबूचा वापर कागद उत्पादन, फर्निचर, आणि बांधकामासाठी मोठ्या प्रमाणावर सुरू झाला.
   • यामुळे तिच्या व्यावसायिक महत्त्वात वाढ झाली.
2. शास्त्रीय संशोधन:
   • २०व्या शतकात बांबूच्या जाती, वाढीचे तंत्र, आणि तिच्या पर्यावरणीय फायद्यांवर संशोधन सुरू झाले.
   • २१व्या शतकात बांबू शाश्वत विकासासाठी महत्त्वाचा घटक ठरला आहे.

बांबूचा भारतातील इतिहास

1. वन कायद्याचा प्रभाव (१९२७):
   • भारतीय वन कायदा, १९२७ अंतर्गत बांबूला झाड मानले गेले, ज्यामुळे त्याच्या तोडणीसाठी वन विभागाची परवानगी आवश्यक होती.
   • परिणामी, शेतकरी आणि उद्योगांना अडचणी आल्या.
2. २०१७ मधील सुधारणा:
   • बांबूला गवत म्हणून मान्यता मिळाल्यामुळे शेतकरी बांबू शेतीकडे वळले आणि उद्योगाला चालना मिळाली.

बांबूचा सांस्कृतिक वारसा आणि आजची भूमिका

1. पर्यावरण संरक्षणात योगदान:
   • बांबूला “निसर्गाचा संरक्षक” मानले जाते, कारण तो कार्बन शोषून पर्यावरणाचा समतोल राखतो.
2. विकासासाठी बांबू:
   • आधुनिक युगात बांबूचा वापर कागद, बांधकाम साहित्य, कपडे, आणि प्लास्टिकचा पर्याय म्हणून केला जातो.
   • शाश्वत विकासात तिची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे.

२.बांबूचे भारतातील स्थान

भारत बांबू उत्पादनाच्या दृष्टीने जगातील सर्वात समृद्ध देशांपैकी एक आहे. जागतिक बांबू क्षेत्राच्या सुमारे ४५% भाग भारतात आहे, आणि देशाच्या पारंपरिक, सांस्कृतिक, तसेच औद्योगिक क्षेत्रात बांबूला महत्त्वाचे स्थान आहे.

१. भौगोलिक विस्तार

भारताच्या बहुतेक राज्यांमध्ये बांबूचे उत्पादन होते.

• ईशान्य भारत: आसाम, मणिपूर, नागालँड, मिझोराम, त्रिपुरा, आणि अरुणाचल प्रदेश येथे बांबूचे सर्वाधिक उत्पादन होते.
• दक्षिण भारत: कर्नाटक, केरळ, आणि तमिळनाडूमध्ये बांबू मोठ्या प्रमाणावर आढळतो.
• मध्य भारत: मध्यप्रदेश, छत्तीसगड, आणि महाराष्ट्र येथे देखील बांबूचे घनदाट जंगल आहे.
• उत्तरेकडील भाग: उत्तराखंड आणि हिमाचल प्रदेशात काही विशिष्ट जाती आढळतात.

२. परंपरागत महत्त्व

बांबू भारताच्या संस्कृतीत खोलवर रुजलेला आहे:

1. धार्मिक संदर्भ:
   • पूजेसाठी बांबूचे कलश आणि मंडप बनवले जातात.
   • धार्मिक विधींमध्ये बांबूचा पवित्र घटक मानला जातो.
2. सांस्कृतिक वापर:
   • बांबूवर आधारित संगीत वाद्ये, उदा. बासरी, ही भारतीय संगीताचा अविभाज्य भाग आहेत.
   • हस्तकलेसाठी बांबूचा उपयोग मोठ्या प्रमाणावर होतो.
3. ग्रामीण जीवनाचा आधार:
   • झोपड्या, कुंपण, टोपल्या, आणि शेतीच्या साधनांमध्ये बांबूला वापरले जाते.
   • गावातील बाजारपेठांमध्ये बांबूच्या वस्तूंचा मोठा व्यवसाय चालतो.

३. आर्थिक स्थान

बांबूचा भारताच्या ग्रामीण अर्थव्यवस्थेवर महत्त्वाचा प्रभाव आहे:

1. उद्योगांसाठी कच्चा माल:
   • कागद उत्पादन, फर्निचर, बांधकाम, हस्तकला, आणि विणकामासाठी बांबूचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो.
2. उत्पन्नाचा स्रोत:
   • शेतकऱ्यांसाठी बांबू शेती हा महत्त्वाचा उत्पन्नाचा स्रोत बनला आहे.
   • बांबू आधारित लघु आणि मध्यम उद्योगांनी रोजगार निर्मितीत योगदान दिले आहे.

४. पर्यावरणीय महत्त्व

बांबू भारताच्या पर्यावरण व्यवस्थेमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो:

1. जमिनीची धूप रोखणे:
   • बांबूच्या मुळामुळे माती घट्ट राहते आणि जमिनीची धूप टाळली जाते.
2. कार्बन शोषण:
   • बांबू मोठ्या प्रमाणावर कार्बन डायऑक्साइड शोषून वातावरण शुद्ध ठेवतो.
3. जल संवर्धन:
   • बांबूची मुळे जमिनीत पाणी साठवण्यास मदत करतात, ज्यामुळे जलसंपत्तीचा ताण कमी होतो.

५. आधुनिक विकासातील भूमिका

भारत सरकार आणि विविध राज्य सरकारे बांबूला प्रोत्साहन देण्यासाठी पुढाकार घेत आहेत:

1. राष्ट्रीय बांबू मोहीम (National Bamboo Mission):
   • बांबू शेतीला चालना देणे आणि शेतकऱ्यांना आर्थिक मदत करणे हा यामागचा उद्देश आहे.
2. शाश्वत बांधकाम:
   • बांबूचा वापर पर्यावरणपूरक बांधकाम सामग्री म्हणून केला जात आहे.
3. हस्तकला आणि निर्यात:
   • भारतातील बांबू हस्तकला जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध असून निर्यातीला चालना दिली जात आहे.

६. जैवविविधता आणि बांबूचे प्रकार

भारतामध्ये बांबूच्या १३६ जाती आढळतात. यातील काही जातींचे उपयोग अत्यंत विशिष्ट आहेत:

• डेंड्रोकॅलामस स्ट्रिक्टस (Dendrocalamus Strictus): बांधकामासाठी उपयुक्त.
• बंबुसा बाल्कोआ (Bambusa Balcooa): मजबूत फर्निचरसाठी वापरले जाते.
• बंबुसा तुल्डा (Bambusa Tulda): कागद आणि हस्तकलेसाठी उपयुक्त.

बांबू ही वनस्पती भारताच्या परंपरा, पर्यावरण, आणि अर्थव्यवस्थेचा आधारस्तंभ आहे. तिचे उपयोग केवळ पारंपरिक जीवनापुरते मर्यादित राहिलेले नाहीत, तर आधुनिक औद्योगिक आणि शाश्वत विकासातसुद्धा ती महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. बांबूचे भारतातील स्थान केवळ भौगोलिकच नाही तर सांस्कृतिक, आर्थिक, आणि पर्यावरणीयदृष्ट्याही अतुलनीय आहे.

३. बांबूला गवताचा दर्जा

भारतीय वन कायदा १९२७ अंतर्गत बांबूला झाडांच्या श्रेणीत सामावून घेतले गेले होते. त्यामुळे बांबूच्या तोडणी, वाहतूक, आणि विक्रीवर वन विभागाचे नियम लागू होते.

बांबूला झाड मानण्याचे परिणाम

1. कठीण परवानगी प्रक्रिया:
   • शेतकऱ्यांना बांबू तोडण्यासाठी वन विभागाची परवानगी घ्यावी लागे.
   • ही प्रक्रिया वेळखाऊ आणि जटिल होती.
2. उत्पादन आणि विक्रीवरील मर्यादा:
   • बांबूला झाड मानल्यामुळे त्याचा उपयोग उद्योगांसाठी मर्यादित राहिला.
   • स्थानिक अर्थव्यवस्थेला याचा लाभ कमी प्रमाणात झाला.
3. शेतकऱ्यांच्या बांबू शेतीला अडथळा:
   • शेतकरी बांबूची लागवड करायला इच्छुक असले तरी तोडणीसाठी परवानगीची अट असल्यामुळे त्यांचा उत्साह कमी होत असे.

२०१७ मध्ये सुधारणा आणि बांबूचे गवत म्हणून वर्गीकरण

२०१७ साली भारतीय वन कायद्यात (Indian Forest Act, 1927) राष्ट्रपतींच्या अध्यादेशाने महत्त्वपूर्ण सुधारणा करण्यात आली. या सुधारणा अंतर्गत, कलम २(७) मध्ये बांबूला झाडांच्या श्रेणीतून वगळून गवतवर्गीय वनस्पती (Grass) म्हणून मान्यता देण्यात आली.

या सुधारनेमागील उद्देश

1. शेतकऱ्यांसाठी बांबू लागवड सुलभ करणे:
   • पूर्वी बांबूला झाड मानले जात असल्याने त्याच्या तोडणी, वाहतूक, आणि विक्रीसाठी वन विभागाची परवानगी आवश्यक होती.
   • गवत म्हणून वर्गीकरण केल्याने बांबू तोडण्यास किंवा विक्रीसाठी परवानगीची आवश्यकता राहिली नाही, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना बांबू शेतीतून उत्पन्न वाढविण्याची संधी मिळाली.
2. बांबू उद्योगाला चालना देणे:
   • कागद उद्योग, फर्निचर, बांधकाम, आणि हस्तकला क्षेत्रासाठी बांबूची मोठ्या प्रमाणावर मागणी आहे.
   • झाडाचे वर्गीकरण बदलल्यामुळे या उद्योगांसाठी बांबू उपलब्धता सोपी झाली.
3. पर्यावरणपूरक शाश्वत शेतीस प्रोत्साहन:
   • बांबू द्रुतवाढीचे, कार्बन शोषण करणारे, आणि जमिनीची धूप थांबवणारे पीक असल्याने पर्यावरणासाठी फायदेशीर ठरते.

या सुधारणेचे फायदे

1. आर्थिक स्वातंत्र्य:
   • शेतकऱ्यांना बांबूची कापणी आणि विक्री स्वतंत्रपणे करण्याचा अधिकार मिळाला.
2. रोजगार निर्मिती:
   • बांबूवर आधारित उत्पादनांसाठी लघु व मध्यम उद्योगांना चालना मिळाली.
3. वनसंपत्तीवरील दबाव कमी:
   • बांबूला गवत मान्यतेमुळे त्याच्या व्यवस्थापनात लवचिकता आली, ज्यामुळे अन्य झाडांवरचा ताण कमी झाला.

४. बांबू शेतीसाठी जमीन आणि हवामान कसे पाहिजे ?

बांबू एक बहुपयोगी आणि उष्ण कटिबंधीय वनस्पती आहे, जी वेगाने वाढते आणि विविध प्रकारच्या जमिनी व हवामानात सहज विकसित होऊ शकते. मात्र, बांबू शेतीसाठी योग्य जमीन आणि हवामानाचा विचार केल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता आणि प्रमाण मोठ्या प्रमाणावर वाढते.

१. जमिनीचा प्रकार

बांबू शेतीसाठी योग्य जमीन निवडणे हे उत्पादनाच्या यशासाठी महत्त्वाचे आहे.

1. मुलभूत आवश्यकताः
   • मध्यम ते खोल सुपीक जमीन बांबूसाठी उत्तम आहे.
   • जमिनीत चांगला निचरा असणे गरजेचे आहे.
2. जमिनीचा पोत:
   • चांगली पोत: दोमट माती (Loamy Soil) किंवा गाळाची माती (Sandy Loam) बांबूच्या चांगल्या वाढीसाठी योग्य आहे.
   • अयोग्य पोत: खडकाळ किंवा पाणथळ जमीन बांबू शेतीसाठी टाळावी.
3. मातीतील pH पातळी:
   • बांबू शेतीसाठी मातीचा pH ५.५ ते ६.५ (थोडा आम्लीय) असणे योग्य आहे.
   • अतिआम्लीय किंवा क्षारयुक्त माती बांबूच्या वाढीसाठी अडचणीचे ठरते.
4. सेंद्रिय घटक:
   • मातीमध्ये सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण अधिक असल्यास बांबूची वाढ जलद होते.
   • शेतीपूर्वी जमिनीमध्ये सेंद्रिय खत मिसळून सुपीकता वाढवावी.

२. हवामानाचा प्रभाव

बांबू हा उष्ण कटिबंधीय व उपोष्ण कटिबंधीय हवामानात चांगल्या प्रकारे वाढतो.

1. तापमान:
   • बांबूसाठी आदर्श तापमान १५°सेल्सियस ते ३८°सेल्सियस आहे.
   • तापमान ०°सेल्सियसपेक्षा कमी झाल्यास बांबूचे नुकसान होऊ शकते.
2. पाऊस:
   • बांबूची चांगली वाढ वार्षिक १००० ते ३००० मि.मी. पावसावर अवलंबून असते.
   • अति पावसाने जलमयता निर्माण झाल्यास बांबूच्या मुळांचे नुकसान होऊ शकते.
3. आर्द्रता:
   • बांबूला दमट आणि उष्ण हवामान अधिक अनुकूल ठरते.
   • कोरड्या भागात पाणी व्यवस्थापनावर अधिक लक्ष द्यावे लागते.
4. उंची:
   • समुद्रसपाटीपासून ४००-१५०० मीटर उंचीच्या भागांत बांबू चांगल्या प्रकारे वाढतो.
   • उष्ण कटिबंधीय प्रदेशातील समतल व सपाट भागही बांबूसाठी योग्य आहेत.

३. प्रकाश आणि सावलीचे महत्त्व

1. सूर्यप्रकाश:
   • बांबूला चांगल्या वाढीसाठी पूर्ण सूर्यप्रकाश आवश्यक आहे.
   • ८-१० तास सूर्यप्रकाश मिळाल्यास बांबूचे उत्पादन अधिक चांगले होते.
2. सावली सहनशीलता:
   • काही बांबू प्रजाती सावलीतही चांगल्या प्रकारे वाढतात, पण उत्पादन तुलनेने कमी होऊ शकते.

४. जमिनीची तयारी

1. मळणी आणि मशागत:
   • बांबू लागवडीपूर्वी जमीन व्यवस्थित नांगरून भुसभुशीत करावी.
   • मळणी करून गवत व तण काढावे.
2. खत व्यवस्थापन:
   • जमिनीत शेणखत किंवा कंपोस्ट मिसळल्याने सेंद्रिय घटकांची भर पडते.
   • लागवडीनंतर नियमित खत व्यवस्थापन करावे.

५. पाण्याचा निचरा आणि व्यवस्थापन

1. निचरायुक्त जमीन:
   • बांबूला स्थिर पाण्याचा तळ व पाणथळ जमीन सहन होत नाही. त्यामुळे जमिनीचा निचरा चांगला असणे गरजेचे आहे.
2. सिंचन:
   • कोरड्या प्रदेशात नियमित सिंचनाची गरज असते, विशेषतः सुरुवातीच्या २-३ वर्षांत.
   • ठिबक सिंचन पद्धती बांबूसाठी उपयुक्त ठरते.

६. योग्य हवामान आणि जमिनीचा फायदाः

1. जलद वाढ:
   • योग्य हवामान आणि सुपीक जमिनीत बांबूचे रोप ३-५ वर्षांत व्यापारी उत्पादनाला पोहोचते.
2. ताण सहनशीलता:
   • बांबूची काही प्रजाती दुष्काळी परिस्थितीतही टिकू शकतात, त्यामुळे हा एक पर्यावरणपूरक पर्याय आहे.

५.बांबू गवताचे प्रकार

बांबू गवत (Bamboo Grass) ही वेगाने वाढणारी, मजबूत, आणि बहुपयोगी वनस्पती आहे. याच्या विविध प्रकारांमध्ये लांबी, उपयोग, आणि लागवडीच्या पद्धतींमध्ये फरक असतो. खाली बांबू गवताचे काही प्रमुख प्रकार दिले आहेत:

1. बाल्कोआ बांबू (Bambusa Balcooa)

• वैशिष्ट्ये:
  • हा बांबू प्रकार मजबूत आणि जाडसर असतो.
  • सरासरी लांबी १५-२० मीटर, तर व्यास ८-१० सेंटीमीटर.
• उपयोग:
  • बांधकाम, फर्निचर, आणि ऊर्जा उत्पादनासाठी उपयुक्त.
• लागवड:
  • दमट हवामानात चांगला वाढतो.
  • कमी पाण्यावरही टिकतो.

2. डेंड्रोकेलॅमस स्ट्रीक्टस (Dendrocalamus Strictus)

• वैशिष्ट्ये:
  • ज्याला सामान्यतः मणगट बांबू म्हणतात.
  • लांबी १२-१५ मीटर, कठीण आणि टिकाऊ बांबू.
• उपयोग:
  • हस्तकला, कागद उद्योग, आणि शेतीचे अवजार बनवण्यासाठी.
• लागवड:
  • कोरड्या आणि उष्ण हवामानात चांगला तगतो.

3. ग्वाडुआ बांबू (Guadua Bamboo)

• वैशिष्ट्ये:
  • हा प्रकार लांबट आणि खूप मजबूत असतो.
  • व्यास मोठा असल्यामुळे औद्योगिक वापरासाठी उपयुक्त.
• उपयोग:
  • मोठ्या बांधकाम प्रकल्पांमध्ये वापरला जातो.
• लागवड:
  • समृद्ध जमिनीत आणि भरपूर पाण्याच्या उपलब्धतेने चांगला वाढतो.

4. बांबुसा नुटन्स (Bambusa Nutans)

• वैशिष्ट्ये:
  • लवचिक बांबू प्रकार.
  • लांबी १०-१५ मीटर आणि साधारण जाडी.
• उपयोग:
  • कागद उत्पादन, हस्तकला, आणि फर्निचरसाठी उपयुक्त.
• लागवड:
  • मध्यम पाण्यावर आणि उष्ण कटिबंधीय हवामानात चांगला वाढतो.

5. मेलोकॅना बॅम्बुसॉइड्स (Melocanna Baccifera)

• वैशिष्ट्ये:
  • हा बांबू प्रकार लांबट आणि पोकळ आहे.
  • मुली बांबू या नावाने प्रसिद्ध.
• उपयोग:
  • अन्नपदार्थ (बांबूच्या कोंब), फर्निचर, आणि सजावटीसाठी.
• लागवड:
  • दमट आणि पावसाळी हवामानात उत्तम वाढतो.

6. थाय बांबू (Thai Bamboo)

• वैशिष्ट्ये:
  • उंच बांबू, ज्याचा व्यास मोठा असतो.
  • शोभेच्या बांबू प्रकारांपैकी एक.
• उपयोग:
  • सजावट, बांधकाम, आणि कागद उद्योग.
• लागवड:
  • सुपीक माती आणि भरपूर पाण्याच्या उपलब्धतेने चांगला वाढतो.

7. फायटोस्टीकिस (Phyllostachys)

थंड हवामानात चांगली वाढ.

वैशिष्ट्ये:

याला मोसो बांबू असेही म्हणतात.

लांबी २०-२५ मीटर; मोठ्या व्यासाचा बांबू.

उपयोग:

मोठ्या प्रकल्पांसाठी आणि औद्योगिक वापरासाठी.

लागवड:थंड हवामानात चांगली वाढ.

६. बांबूची लागवड प्रक्रिया आणि भारतासाठी योग्य जात

बांबूची लागवड प्रक्रिया सोपी आणि आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर आहे. एकदा लागवड केली की, बांबू दीर्घकाळ उत्पादन देतो. भारतातील वेगवेगळ्या हवामानासाठी विशिष्ट बांबू जातींची निवड महत्त्वाची असते.

बांबू लागवड प्रक्रिया

१. योग्य जागेची निवड

• बांबू लागवडीसाठी चांगला निचरा असलेली जमीन आवश्यक आहे.
• साधारणतः उष्ण व उपोष्ण कटिबंधीय हवामान बांबूसाठी योग्य असते.
• रेताड व मध्यम कसदार माती बांबूसाठी चांगली मानली जाते.

२. लागवडीसाठी वेळ

• पावसाळ्याचा सुरुवातीचा कालावधी (जून-ऑगस्ट) लागवडीसाठी सर्वोत्तम मानला जातो.
• हिवाळ्याच्या शेवटी किंवा उन्हाळ्याच्या सुरुवातीला (ठिबक सिंचन असल्यास) लागवड शक्य आहे.

३. जमिनीची तयारी

1. जमीन नांगरून भुसभुशीत करावी.
2. तण व अनावश्यक वनस्पती साफ करून सेंद्रिय खत मिसळावे.
3. ६० x ६० x ६० सेमी आकाराचे खड्डे तयार करावेत.

४. रोपांची निवड

• बांबू रोपांची निवड ही स्थानिक हवामान, जमिनीतले पोषण, व लागवडीच्या उद्देशानुसार करावी.
• आरोग्यदायी व १-२ वर्षे वयाची रोपे लागवडीसाठी उत्तम असतात.

५. लागवडीसाठी अंतर

• मोठ्या प्रजातींसाठी: ५ x ५ मीटर
• मध्यम प्रजातींसाठी: ४ x ४ मीटर
• लहान प्रजातींसाठी: ३ x ३ मीटर
• या अंतरामुळे बांबूला योग्य प्रमाणात सूर्यप्रकाश, हवा, व पोषण मिळते.

६. लागवड प्रक्रिया

1. तयार केलेल्या खड्ड्यांत सेंद्रिय खत व माती मिसळून भरावी.
2. रोप खड्ड्यात ठेवून मुळाभोवती माती दाबावी.
3. रोपाभोवती पाणी साचू न देता हलकासा तुरा तयार करावा.

७. पाणी व्यवस्थापन

• लागवडीनंतर लगेच पाणी द्यावे.
• पहिल्या २-३ वर्षांपर्यंत नियमित पाणी द्यावे, विशेषतः उन्हाळ्याच्या काळात.
• ठिबक सिंचन वापरल्यास पाण्याची बचत होते आणि उत्पादन वाढते.

८. खत व्यवस्थापन

• दरवर्षी सेंद्रिय व रासायनिक खतांचा समतोल वापर करावा.
• बांबूची गतीमान वाढ सुनिश्चित करण्यासाठी नायट्रोजनयुक्त खत उपयुक्त ठरते.

९. तण व्यवस्थापन

• तणामुळे पोषणतत्त्वे व पाणी कमी होऊ शकते; नियमित तण काढणे किंवा माल्चिंग करणे महत्त्वाचे आहे.

१०. उत्पादन व कटाई

• बांबू ४-५ वर्षांनंतर उत्पादन देण्यास सुरुवात करतो.
• वाणानुसार दर १-२ वर्षांनी झाड कापून उत्पादन घेतले जाते.

भारतासाठी योग्य जाती

१. औद्योगिक आणि व्यावसायिक उपयोगासाठी

• बंबुसा बाल्कोआ (Bambusa Balcooa):
  • मजबूत, टिकाऊ आणि औद्योगिक वापरासाठी उपयुक्त.
• डेंड्रोकॅलामस स्ट्रिक्टस (Dendrocalamus Strictus):
  • कागद उत्पादन व बांधकामासाठी लोकप्रिय.
• मेलोकॅना बॅकिफेरा (Melocanna Baccifera):
  • लवचिक व जलद वाढणारी जाती.

२. हस्तकला आणि फर्निचरसाठी

• बंबुसा तुल्डा (Bambusa Tulda):
  • हस्तकला व सजावटीच्या वस्तूंकरिता उपयुक्त.
• बंबुसा नटन्स (Bambusa Nutans):
  • फर्निचर तयार करण्यासाठी आदर्श.

३. दुष्काळग्रस्त भागांसाठी

• डेंड्रोकॅलामस स्ट्रिक्टस (Dendrocalamus Strictus):
  • कोरड्या भागात चांगली वाढणारी प्रजाती.
• बंबुसा वल्गारिस (Bambusa Vulgaris):
  • कमी पाण्याच्या क्षेत्रात टिकाऊ.

४. जलद उत्पादनासाठी

• बंबुसा मुल्टीप्लेक्स (Bambusa Multiplex):
  • ३-४ वर्षांत चांगले उत्पादन देते.
• डेंड्रोकॅलामस हॅमिल्टोनी (Dendrocalamus Hamiltonii):
  • मोठ्या प्रमाणावर उत्पादनक्षम.

७. बांबू शेती आर्थिक गणित

बांबू शेती एक फायदेशीर व्यवसाय ठरू शकतो, परंतु यासाठी सुरुवात करतांना शेतकऱ्यांना लागणाऱ्या किमती, खर्च आणि संभाव्य नफ्याचे मूल्यांकन करणे महत्वाचे आहे. खाली दिलेल्या आर्थिक गणिताने शेतकऱ्यांना बांबू शेतीच्या व्यवसायाची संभाव्य नफा-तोटा गणना करण्यात मदत होईल.

१. बांबू शेतीची प्रारंभिक गुंतवणूक:

बांबू शेतीसाठी प्रारंभिक गुंतवणूक विविध घटकांवर आधारित असते. काही प्रमुख खर्च खालीलप्रमाणे आहेत:

1. शेत जमिनीचा आकार:
   • बांबू लागवडीसाठी साधारणतः १ एकर जमिनीसाठी २५,००० ते ३०,००० बांबूची रोपे लागतात.
   • एकर खर्च अंदाजे ₹२५,००० ते ₹४०,००० दरम्यान असतो (जाती व गुणवत्ता नुसार बदलतो).
2. बांबूच्या रोपांची किंमत:
   • १ एकरासाठी लागणारी रोपांची संख्या: २५,००० ते ३०,००० (दोन वर्षांत उत्पादनाच्या तयारीसाठी).
   • रोपांची किंमत: ₹५ ते ₹१५ प्रति रोप (साधारण).
3. सिंचन व्यवस्थापन:
   • सिंचन व्यवस्थेसाठी इतर आवश्यक उपकरणे (पंप, पाईपलाइन इत्यादी) ₹३०,००० ते ₹५०,००० पर्यंत होऊ शकतात, खासकरून कमी पाऊस असलेल्या क्षेत्रांसाठी.
4. शेतातील इतर खर्च:
   • श्रमिक, खत, कीटकनाशक व इतर व्यवस्थापनासाठी ₹१०,००० ते ₹२०,०००.

संपूर्ण प्रारंभिक गुंतवणूक (१ एकर): ₹६५,००० ते ₹१,००,०००

२. बांबू शेतीतील वार्षिक खर्च:

1. सिंचन:
   • यासाठी वार्षिक खर्च ₹५,००० ते ₹१०,००० होऊ शकतो.
2. कृषी कामगार:
   • बांबूच्या पिकावर काम करण्यासाठी वार्षिक खर्च ₹१५,००० ते ₹२५,००० होऊ शकतो.
3. खत आणि कीटकनाशकांचा वापर:
   • ₹५,००० ते ₹१०,००० दरवर्षी.

वार्षिक खर्च (१ एकर): ₹२५,००० ते ₹४५,०००

३. बांबूच्या उत्पादनाची उत्पन्न क्षमता:

1. लागवडीची प्रक्रिया:
   • बांबूच्या रोपांची लागवड साधारणतः २-३ वर्षांमध्ये सुरू होते, आणि त्यानंतर ते ८-१० वर्षांपर्यंत उत्पादन देतात.
2. उत्पादनाचे प्रमाण:
   • एक इंच व्यास असलेल्या बांबूच्या काठ्यांची अपेक्षित उत्पन प्रति वर्षी ४०० ते ५०० काठ्यांची असू शकते. १ एकरामध्ये २५,००० ते ३०,००० बांबूच्या रोपांची लागवड केली जाते, ज्यामुळे १ एकरात साधारणतः १५,००० ते २०,००० बांबूच्या काठ्या मिळू शकतात.
3. विक्री किंमत:
   • बांबूच्या काठ्यांची विक्री किंमत प्रति काठा ₹१०० ते ₹३०० असू शकते. वाण, गुणवत्ता, आणि वापराच्या प्रकारानुसार ही किंमत कमी जास्त होऊ शकते.

संपूर्ण उत्पन्न (१ एकर):

• १५,००० काठ्यांची विक्री ₹१००-३०० दराने केल्यास ₹१,५०,००० ते ₹६,००,००० उत्पन्न मिळू शकते.

४. नफा:

बांबूच्या उत्पादनातून शेतकऱ्याला मिळणारा नफा काही गोष्टींवर अवलंबून असतो:

• प्रारंभिक गुंतवणूक व वार्षिक खर्चाची तुलना उत्पादनाच्या विक्रीतून मिळणाऱ्या उत्पन्नाशी.

उदाहरण:

• प्रारंभिक गुंतवणूक ₹१,००,००० आहे.
• वार्षिक खर्च ₹३०,००० आहे.
• उत्पन्न ₹४,००,००० (२०,००० काठ्यांच्या विक्रीतून ₹२०० प्रति काठा).
• नफा: ₹४,००,००० – (₹१,००,००० + ₹३०,०००) = ₹२,७०,०००.

५. संभाव्य नफा-वृद्धी:

• बांबूच्या शेतीत एक लांब कालावधीसाठी फायदे मिळतात. १० वर्षांमध्ये उत्पादनाची वाढ होऊन अधिक नफा मिळवता येतो.
• नियमित खर्चाच्या तुलनेत उत्पन्न वाढत असते, त्यामुळे शेतकऱ्यांना दीर्घकालीन नफा मिळवता येतो.

६. बांबू शेतीतील जोखीम व आव्हाने:

1. प्रारंभिक गुंतवणूक:
   बांबू शेतीसाठी प्रारंभिक गुंतवणूक मोठी असते, परंतु ते दीर्घकालिक फायदेशीर ठरू शकते.
2. सिंचन आणि हवामानावर अवलंबित्व:
   बांबूला थोड्या पाण्याची आवश्यकता असली तरी योग्य हवामान आवश्यक आहे. पाणी व्यवस्थापनाच्या बाबतीत योजना असणे आवश्यक आहे.
3. बाजारपेठेतील अनिश्चितता:
   बांबूच्या उत्पादनाच्या विक्रीत बाजारपेठेतील बदल आणि मागणीचे प्रमाण देखील महत्त्वाचे ठरते.

८. बांबू शेतीसाठी सरकारी मदत

भारत सरकार बांबू शेतीला प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध योजनांअंतर्गत मदत करते. या योजनांचा उद्देश शेतकऱ्यांना बांबूच्या उत्पादनाची वाढ आणि त्याच्या मार्केटिंगसाठी सुविधा पुरवणे आहे. बांबू शेतीला विविध प्रकारे सरकारी मदतीचा लाभ मिळू शकतो, ज्यात आर्थिक सहाय्य, तंत्रज्ञान, प्रशिक्षण, आणि इतर आवश्यक सुविधा समाविष्ट आहेत.

१. राष्ट्रीय बांबू मिशन (NBM):

राष्ट्रीय बांबू मिशन (National Bamboo Mission) २००६ मध्ये सुरू करण्यात आले. या मिशनचे उद्दिष्ट बांबू उत्पादन वाढवणे, बांबूचे इकोसिस्टम तयार करणे, बांबू उद्योगाच्या विकासासाठी प्रोत्साहन देणे, आणि ग्रामीण भागातील आर्थिक स्थिती सुधारवणे आहे.

राष्ट्रीय बांबू मिशन अंतर्गत मदत:

1. विविध प्रकारच्या बांबूंचा उत्पादन:
   • बांबूच्या विविध जातींविषयी माहिती, प्रशिक्षण, आणि प्रोत्साहन.
2. रोपवाटिका उभारणी:
   • शेतकऱ्यांना उच्च गुणवत्ता असलेल्या बांबूच्या रोपांची विक्री करण्यासाठी रोपवाटिका उभारणीसाठी आर्थिक सहाय्य.
3. तंत्रज्ञान आणि संशोधन:
   • बांबू उत्पादनाच्या क्षेत्रात तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यासाठी मदत.
4. आर्थिक सहाय्य:
   • बांबू लागवडीसाठी वळण आकारणे, पाणी व्यवस्थापन, आणि सिंचन यासाठी अनुदान.
5. संवर्धन व मार्केटिंग:
   • बांबू उत्पादकांना त्यांच्या उत्पादनांचा विपणनासाठी मदत.

२. कृषी आणि शेतकरी कल्याण मंत्रालय (Ministry of Agriculture & Farmers Welfare):

कृषी मंत्रालयाने बांबू शेतीसाठी विविध प्रोत्साहन योजना सुरू केली आहेत. यामध्ये शेतकऱ्यांना आर्थिक सहाय्य, प्रशिक्षण, आणि बांबूची शेती सुरू करण्यासाठी मार्गदर्शन दिले जाते.

महत्वाचे उपक्रम:

1. वित्तीय मदत:
   • बांबू लागवड किंवा बांबू शेतीसाठी नवीन तंत्रज्ञानाच्या वापरासाठी बँकांकडून कर्ज दिले जाते. कर्ज गहाण ठेवण्याच्या कमी दरावर उपलब्ध होते.
2. शेतकरी प्रशिक्षण:
   • बांबू लागवड, काढणी, प्रक्रिया व विक्री याबद्दल शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण दिले जाते.
3. विक्री सुलभ करणे:
   • बांबू उत्पादकांसाठी शेतमाल मार्केटिंग केंद्रे आणि विक्रीचे आयोजन करण्यात येते.

३. प्रधानमंत्री कृषी सिंचाई योजना (PMKSY):

या योजनेअंतर्गत शेतकऱ्यांना सिंचनासाठी सहाय्य दिले जाते. बांबूला पाण्याची आवश्यकता असली तरीही, योग्य सिंचन पद्धतींचा वापर करून उत्पादन वाढवता येते. या योजनेतून शेतकऱ्यांना बांबू शेतीसाठी योग्य सिंचन पद्धतीच्या वापरास मदत मिळते.

४. इन्फ्रास्ट्रक्चर विकास योजनांअंतर्गत मदत:

विविध इन्फ्रास्ट्रक्चर योजनांअंतर्गत बांबूच्या प्रक्रिया उद्योगांसाठी सहाय्य दिले जाते. या उद्योगांच्या विकासामुळे शेतकऱ्यांना त्यांचे बांबू उत्पादने त्याच क्षेत्रातच विकता येतात, आणि त्यांना नवीन बाजारपेठा शोधता येतात.

५. नॅशनल रूरल लिव्हलीहुड मिशन (NRLM):

सर्वोत्तम आर्थिक व्यावसायिक धोरणांमध्ये बांबू शेतीच्या उत्पादनाला स्थान दिले आहे. ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांना सहाय्य देणाऱ्या या योजनांमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारच्या प्रशिक्षणांची व्यवस्था केली आहे. तसेच, लहान उद्योग निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या निधीची व्यवस्था केली जाते.

६. राज्य सरकारांची योजना:

काही राज्य सरकारे देखील बांबू शेतीसाठी विविध योजनेतून सहाय्य देतात. राज्य सरकारांचा उद्देश शेतकऱ्यांना बांबूच्या लागवडीसाठी अनुदान, शेतीसाठी कर्ज आणि तंत्रज्ञानाचा वापर सुकर करणे आहे. राज्य पातळीवर बांबूच्या लागवडीसाठी शेतकऱ्यांना विविध प्रकारचे सहाय्य मिळते.

७. ग्रीन इंडिया मिशन:

ग्रीन इंडिया मिशनही बांबू शेतीला प्रोत्साहन देणारे एक महत्वाचे मिशन आहे. या मिशनचा उद्देश पर्यावरणाचे संरक्षण आणि हरित क्रांतीला प्रोत्साहन देणे आहे. बांबूचे वृक्षारोपण हा याचा एक भाग आहे, जो जंगलांच्या संरक्षणासाठी आणि इकोसिस्टमच्या विकासासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.

८. बँक कर्ज योजना:

बँकांद्वारे शेतकऱ्यांना कमी व्याजदरावर कर्ज दिले जाते, ज्याचा वापर बांबू शेतीसाठी होऊ शकतो. या कर्जासाठी शेतकऱ्यांना सबसिडी आणि सहकार्य मिळते. यामुळे बांबू शेतीला आर्थिक सहारा मिळतो.

शेतीबरोबर शेळीपालन करून भागवा आपला वार्षिक खर्च | How to start goat farming business in Marathi – आपला बिझनेस

९. बांबू शेती संदर्भात नेहमी विचारले जाणारे प्रश्न : FAQ

१. बांबू शेती सुरू करण्यासाठी किती भांडवल लागते?

बांबू शेती सुरू करण्यासाठी भांडवलाची आवश्यकता विविध घटकांवर अवलंबून असते, जसे की जमीन, रोपांची लागवड, सिंचन व्यवस्था, आणि इतर साधनसामग्री. सामान्यतः, १ एकर क्षेत्रासाठी सुमारे ₹२५,००० ते ₹५०,००० पर्यंत प्रारंभिक खर्च येऊ शकतो. परंतु, यामध्ये शासकीय योजनांद्वारे अनुदान मिळू शकते, ज्यामुळे खर्च कमी होऊ शकतो.

२. बांबू शेतीसाठी कोणत्या प्रकारचे हवामान योग्य आहे?

बांबूला उबदार आणि आर्द्र हवामान सर्वाधिक उपयुक्त असते. २५°C ते ३०°C तापमान आणि १००० मिमी पेक्षा जास्त वार्षिक पाऊस असलेल्या भागात बांबूच्या शेतीला उत्तम वाढ मिळते. कमी पाऊस आणि थंड हवामानांमध्ये बांबूची वाढ मंद होऊ शकते.

३. बांबू लागवडीसाठी किती वेळ लागतो?

बांबू सामान्यतः ३ ते ५ वर्षांत वयस्क होतो. परंतु, काही प्रकार २-३ वर्षांत देखील उत्पादन देऊ लागतात. यानंतर, शेतकऱ्यांना वार्षिक काढणी सुरू होऊ शकते. बांबूच्या जाड काड्यांची काढणी ५-६ वर्षांनी केली जाऊ शकते.

४. बांबू लागवडीच्या कोणत्या जाती भारतासाठी उपयुक्त आहेत?

भारतासाठी विविध बांबूच्या जाती उपयुक्त आहेत. त्यातील काही प्रमुख जाती खालीलप्रमाणे:

• Bambusa balcooa
• Bambusa tulda
• Dendrocalamus strictus
• Dendrocalamus asper
  या जाती विविध उद्देशांसाठी, जसे की काड्यांचे उत्पादन, हस्तकला वस्त्रनिर्मिती आणि बांधकामासाठी योग्य आहेत.

५. बांबू कसा आणि किती वेळा पाणी देणे आवश्यक आहे?

बांबूला जास्त पाणी लागते, परंतु पाणी साचून राहू नये. वेल-ड्रेनेज असलेल्या जमिनीत बांबूची लागवड सर्वोत्तम होईल. सिंचनासाठी गाळयुक्त सिंचन पद्धती (drip irrigation) किंवा सूक्ष्म सिंचन प्रणाली वापरणे योग्य आहे. पाऊस कमी होईल, तर सिंचन महिन्यातून २-३ वेळा करणे आवश्यक आहे.

६. बांबूची लागवड कुठे करावी?

बांबूची लागवड सरासरी ४५° ते ५०° उत्तर आणि दक्षिण अक्षांशाच्या क्षेत्रामध्ये चांगली होऊ शकते. जमिनीत गाळ असावा आणि चांगली जलनिकासी असणे आवश्यक आहे. उंच डोंगर, नदीकाठी आणि गुळगुळीत जमिनीत बांबूची लागवड फायदेशीर ठरू शकते.

७. बांबू शेती करत असताना कोणती मुख्य आव्हाने येऊ शकतात?

बांबू शेती करताना काही आव्हाने येऊ शकतात, जसे:

• आर्थिक गती: प्रारंभिक भांडवल आणि दीर्घकालीन इन्व्हेस्टमेंट.
• मार्केटिंग: बांबूचे विपणन आणि उत्पादनाची मागणी.
• तंत्रज्ञानाचा वापर: नवीन तंत्रज्ञान शिकणे आणि वापरणे.
• पाणी व्यवस्थापन: सुसंगत पाणी पुरवठा व्यवस्थापन.

८. बांबूचे उत्पादन किती टिकाऊ आहे?

बांबू एक अत्यंत टिकाऊ आणि पर्यावरणासाठी फायदेशीर वनस्पती आहे. तो जलवायू परिवर्तनाच्या विरुद्ध चांगला संरक्षणात्मक उपाय ठरतो. बांबूच्या काड्यांचा उपयोग बांधकाम, फर्निचर, कागद उत्पादन, आणि अनेक हस्तकला उत्पादनांमध्ये केला जातो, ज्यामुळे त्याचे आर्थिक महत्त्व मोठे आहे.

९. बांबूचे शेत कधी काढले जातात?

बांबू काढणी मुख्यतः ५-७ वर्षांनी केली जाते. प्रत्येक काड्याची काढणी वेळेवर करणे आवश्यक आहे, कारण जुने काडे उधळले जातात, आणि नवीन काड्यांची वाढ होण्यास मदत होते.

१०. बांबूची शेती फायदेशीर आहे का?

हो, बांबू शेती फायदेशीर ठरू शकते. त्याच्या उत्पादनाच्या मागणीची वाढ, विविध उद्योगांमध्ये वापर, आणि शासकीय योजनांचा लाभ घेता येणे यामुळे शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळू शकतो. त्यासोबतच, दीर्घकालीन व्यवसायासाठी बांबूची शेती एक स्थिर आणि वाणिज्यिक उत्पादन होऊ शकते.

११. बांबूचे कोणते प्रमुख उपयोग आहेत?

बांबूच्या विविध उपयोगांमध्ये समाविष्ट आहेत:

• बांधकाम क्षेत्र (घर, पुल, फर्निचर)
• कागद उत्पादन
• पर्यावरण संरक्षण (मृदा जतन, जलवायू सुधारणा)
• अन्न व औषधी उद्योग
• हस्तकला आणि सजावटीची वस्तू

१२. बांबूला कोणती पिके सहलीसारखी लागवड करता येतात?

बांबूला अन्य विविध पिकांसोबत सहलीने लागवड करता येते, जसे की हळद, जिरे, तांदूळ, आणि इतर पिकांसोबत. यामुळे पिकांची विविधता आणि फायदा वाढतो.